Zespół Szkół Specjalnych w Ozorkowie

FAS - ALKOHOLOWY ZESPÓŁ PŁODOWY

            Obecnie w Polsce i na świecie coraz bardziej zwiększa się liczba osób niepełnosprawnych. Niestety niepełnosprawność intelektualna lub dotychczas upośledzenie umysłowe jest najszerzej reprezentowane wśród młodego pokolenia-dotyczy ono 60%-70% ogółu osób niepełnosprawnych w naszym kraju. W poniższej pracy pragnę zająć się opisem Alkoholowego Zespołu Płodowego (fetal alcohol syndrome-FAS).

Termin FAS został wprowadzony po raz pierwszy już prawie 30 lat temu.

Problem picia alkoholu wśród kobiet jest zjawiskiem bardzo groźnym i częstym. Szczególnie niebezpieczne jest spożywanie alkoholu przez kobiety będące w ciąży. Alkohol działa katastrofalnie na płód, co prowadzi do uszkodzenia płodu, niepełnosprawności intelektualnej, a nawet do śmierci jeszcze nienarodzonego dziecka. Niestety kontakt z alkoholem kobiety będącej w ciąży często powoduje nieodwracalne zmiany w fizycznym i umysłowym rozwoju dziecka. Ostatnie badania nad tym zespołem wykazały, że osłabieniu uległy tylko niektóre funkcje umysłowe.

Mimo tego, że zdobywamy coraz większą i szerszą wiedzę na temat niepełnosprawności i przyczyn jej powstawania, wciąż nie potrafimy określić, czy istnieje „bezpieczna” ilość alkoholu, którą mogłaby wypić kobieta będąca w ciąży-oczywiście nie ryzykując uszkodzenia swego jeszcze nienarodzonego potomka. Jedyna dobrą radą, jaką możemy powiedzieć każdej kobiecie będącej w ciąży jest całkowite unikanie alkoholu.

Skutki działania alkoholu na płód

            Picie alkoholu przez kobiety będące w ciąży powoduje nieodwracalne zmiany w fizycznym i umysłowym rozwoju jednostki. Dzieci z alkoholowym zespołem płodowym są zazwyczaj małe jak na swój wiek, odznaczają się charakterystycznymi deformacjami twarzy i niedorozwojem ośrodkowego układu nerwowego. Stopień, w jakim rozwój dziecka został zaburzony przez alkohol, zależy głównie od ilości wypitego przez przyszła matkę alkoholu, a także zależy od fazy ciąży i długości okresu picia. Duży wpływ na rozwój płodu maja także czynniki indywidualne matki np. jej wiek oraz czynniki środowiskowe, do których zaliczamy status socjoekonomiczny lub problemy rodzinne.

            „Ciężarne alkoholiczki narażają zdrowie swojego potomstwa na wiele różnych niebezpieczeństw:

• działanie alkoholu w okresie prenatalnym może prowadzić do alkoholowego zespołu płodowego lub do alkoholowych uszkodzeń płodu;
• fizyczny wpływ alkoholu na organizm matki(np. upadki czy niedożywienie) mogą zaburzyć rozwój płodu;
• genetycznie uwarunkowana podatność dziecka na alkoholizm może nasilić skutki -działania alkoholu w okresie prenatalnym;
• styl życia matki alkoholiczki może mieć negatywny wpływ na płód, przebieg ciąży czy rozwój dziecka”(Renata Durda, Badania nad dziećmi alkoholików, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2000, str.26-27)

            Wymienione powyżej czynniki występujące pojedynczo lub łącznie może znacznie gorzej zaostrzyć negatywne skutki kontaktu z alkoholem w okresie życia płodowego.

Obecnie stwierdza się, iż alkohol spożywany podczas ciąży jest jedną z najczęstszych przyczyn powstawania wad wrodzonych, którym można było zapobiec. Skutki działania etanolu przejawiają się w długotrwałych zaburzeniach rozwoju fizycznego i umysłowego. Można jednak uniknąć wszystkich tych zagrożeń tylko wtedy, gdy kobieta będąca w ciąży całkowicie będzie unikała picia alkoholu.

FAS-definicja i diagnostyka alkoholowego Zespołu Płodowego

            „Termin Alkoholowy Zespół Płodowy został użyty po raz pierwszy w roku 1973 przez amerykańskich naukowców K.L. Jonesa i D.W. Smitha. Nazwą tą określono zespół nieprawidłowości stwierdzanych u niektórych dzieci matek alkoholiczek. Popularnie na określenie tego syndromu stosuje się skrót FAS pochodzący od pierwszych liter nazwy Fetal Alcohol Syndrome”(strona: www.misjanadziei.org.pl/artykuly/fas.htm)

            Alkoholowy zespół płodowy nie jest skutkiem uzależnienia się płodu od alkoholu przyjmowanego przez matkę, także nie powstaje ani tuż przed porodem ani      w jego trakcie. FAS to skutek spustoszenia, jakie czyni alkohol spożywany przez przyszła matkę w każdym momencie ciąży, jest on, bowiem skrajnym skutkiem działania etanolu w okresie prenatalnym. Alkohol dociera do płodu przez łożysko, wraz z krwią matki. Najbardziej wrażliwy na działanie alkoholu jest mózg dziecka –gdzie część neuronów w mózgu dziecka obumiera, część migruje do niewłaściwych obszarów mózgu lub tworzy nieprawidłowe połączenia. Jednostka z FAS charakteryzuje się zaburzeniami wzrostu, budowy ciała oraz zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego

            „Spożycie alkoholu w I trymestrze ciąży:

• uszkadza mózg;
• osłabia rozwój komórek;
• atakuje główne organy płodu takie jak serce czy nerki;
• prowadzi do deformacji twarzy;
• powoduje poronienia.

      Spożycie alkoholu w II trymestrze ciąży:

• osłabia rozwój mózgu;
• powoduje poronienia zagrażając życiu matki;
• uszkadza mięśnie, skórę, gruczoły, kości i zęby;

      Spożycie alkoholu w III trymestrze ciąży:

• osłabia rozwój mózgu i płuc;
• prowadzi do zaburzenia rozwoju wzrostu” (Materiały informacyjne o Płodowym Zespole Alkoholowym FAS dla lekarzy, Warszawa 2005r.).

            Definicja kliniczna alkoholowego zespołu płodowego zakłada, że jednostka zdradza objawy w każdej z trzech kategorii:

1)     zaburzeń wzrostu zarówno w okresie prenatalnym , jak i po przyjściu na świat;

2)     zniekształceń twarzoczaszki;

3)   zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego do których zaliczyć możemy opóźnienie w rozwoju umysłowym czyli aktualny, ogólny rozwój intelektualny dziecka nie odpowiada jego wiekowi, lecz poziom rozwoju może dojść do normy intelektualnej.

Najbardziej charakterystyczne dla alkoholowego zespołu płodowego są deformacje twarzoczaszki, natomiast największe znaczenie dla ogólnego rozwoju dziecka mają anomalie w ośrodkowym układzie nerwowym.

Poniższy schemat przedstawia cechy wyróżniające i cechy towarzyszące osobie z alkoholowym zespołem płodowym. Cechy te zmieniają się z wiekiem, co utrudnia często postawienie diagnozy. Natomiast dysfunkcje ośrodkowego układu nerwowego są trudne do rozpoznania przed 2 rokiem życia. Ze względu na te powstające zmiany cechy typowe dla alkoholowego zespołu płodowego stają się mniej widoczne i nierozpoznawalne po okresie pokwitania, dlatego też bez fotografii lub wiarygodnych danych  dotyczących Fas, rozpoznanie i stwierdzenie tego zespołu jest trudne.

 Niestety występują trudności z uzyskaniem wiarygodnych danych, co do ilości wypijanego alkoholu, fazy ciąży, w której dochodziło do picia, a także czasu trwania i częstotliwości spożywania alkoholu. Do uzyskania tych danych klinicyści potrzebują wiarygodnych metod, oczywiście istnieją różne testy mierzące ilości wypitego alkoholu, ale działają one tylko tuż po spożyciu alkoholu. Badacze opierają się tylko na tych  wiadomościach, które uzyskają od matek, niestety  są one często niedokładne, gdyż kobiety boją się przed utratą praw rodzicielskich, czują lęk przed etykietką „alkoholiczki”.  Niestety ukrywają rzeczywistą ilość alkoholu wypijanego w okresie ciąży, a także często nie mogą sobie przypomnieć ile i w jakim czasie spożywały te substancje. Dlatego też  klinicyści i badacze powinni utrzymywać dobre, oparte na zaufaniu kontakty ze wszystkimi ciężarnymi kobietami, które bez lęku będą mogły podać dokładne dane o ilości wypijanego przez siebie alkoholu. Z tego powodu powstał diagnostyczny system kwalifikacyjny, który dzieli wszystkie przypadki na pięć kategorii:

1)     „alkoholowy zespół płodowy potwierdzony przyznaniem się matki do picia alkoholu;

2)     FAS niepotwierdzony doniesieniami matki na temat picia przez nią alkoholu;

3)     częściowy FAS potwierdzony zeznaniami matki, że piła alkohol w czasie ciąży;

4)     poalkoholowa wada wrodzona potwierdzona zeznaniami matki na temat picia przez nią alkoholu;

5)     wywołane alkoholem zaburzenia układu nerwowego potwierdzone zeznaniami matki na temat picia przez nią alkoholu” (Renata Durda, Badania nad dziećmi alkoholików, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2000, str.29-30).

 Kategoria czwarta i piąta odnosi się głównie do dzieci, u które wykazują morfologiczne i neurologiczne zmiany wywołane alkoholem, jednak bez pełnoobjawowego alkoholowego zespołu płodowego. Te dwie kategorie mogą występować u tej samej osoby.

Alkoholowy Zespół Płodowy a zagadnienia epidemiologiczne

Alkoholizm i picie alkoholu wśród kobiet

Picie alkoholu przez kobiety coraz częściej staje się tematem powszechnym, i groźniejszym niż nam się to wydaje, szczególnie niebezpieczne jest rozpoczynanie picia przez kobiety będące w ciąży.

Kobiety alkoholiczki, mają często szereg innych problemów współwystępujących alkoholizmowi, są to miedzy innymi: zaburzenia somatyczne bądź psychiczne(depresje). Pojawiają się u nich także problemy społeczne np.: samotne macierzyństwo, niestabilne małżeństwo lub mąż nadużywający alkohol. Niestety problemy te mają także bardzo duży wpływ na rozwój płodu, gdyż noszone przez kobietę dziecko jest narażone nie tylko na szkodliwe działanie etanolu, lecz również na negatywne skutki problemów współtowarzyszących.

Stwierdza się, że większość ciężarnych pijących alkohol to kobiety niezamężne, palące papierosy, jak również stwierdza się, że więcej dzieci z alkoholowym zespołem płodowym rodzi się w rodzinach gorzej sytuowanych - odsetek ten wyniósł 40,5%. Natomiast w rodzinach lepiej sytuowanych rodzi się 2,7% dzieci z FAS.

„Jednak problem picia alkoholu w czasie ciąży nie ogranicza się tylko do alkoholiczek. Większość kobiet pije, co stwierdzono w ogólnokrajowych badaniach ankietowych dotyczących gospodarstw domowych, w których:

-64 % ankietowych kobiet spożywało alkohol tzn. piło przynajmniej raz w roku;

-4% przyznawało się do picia codziennie;

-6% wypijało 5 lub więcej drinków okazjonalnie, ale nie rzadziej niż raz w tygodniu;

-1% przyznawał się do picia przynajmniej raz w tygodniu w takich ilościach, by się upić. Wzorzec picia wśród kobiet uzależniony był od wieku, rasy, klasy społecznej i zawodu (…), białe kobiety piją więcej niż czarne czy latynoskie.”(Renata Durda, Badania nad dziećmi alkoholików, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2000, str.31).

Wydaje się, że stanowią one swoistą grupę, na którą należy wywierać wpływ specjalnie dobranymi sposobami.

Warto wspomnieć, iż kobiety umierają z powodu nadużywania alkoholu częściej i wcześniej niż alkoholicy płci męskiej. Ponadto picie alkoholu w czasie ciąży stanowi znaczne zagrożenie dla potomstwa.

Szkodliwy wpływ alkoholu na płód to również zwiększone ryzyko poronień samoistnych, wyższa umieralność okołoporodowa noworodków, a także częstsze występowanie wad wrodzonych. Mózg płodu jest najbardziej podatny na niszczące działanie alkoholu w okresie najszybszego rozwoju, czyli w pierwszym trymestrze ciąży.

Pomimo faktu, iż picie alkoholu przez kobiety ciężarne pozostaje mniej więcej stałe od lat 60, to wydaje się, że częstotliwość picia  w czasie ciąży wzrasta.

Otóż „z danych Behavioral Pisk factor Surveillance System (system obserwacji behawioralnych czynników ryzyka) wynika, że częstotliwość picia wśród ciężarnych wzrosła z 12,4% w 1991 roku do 16,3% w 1995 roku, a odsetek często pijących w roku 1995 był czterokrotnie wyższy aniżeli w 1991 roku, wzrastając od 0,8% w 1991 roku do 3,5% w 1995 roku” (Renata Durda, Badania nad dziećmi alkoholików, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2000, str.31).

Rozpowszechnienie FAS

Najpoważniejszym powikłaniem picia alkoholu przez kobiety ciężarne jest alkoholowy zespół płodowy (Fetal Alcohol Syndrome). Zdaniem wielu badaczy amerykańskich częstość występowania tego powikłania „w Ameryce Północnej i Europie wynosi 1 na 1000 żywych urodzeń, ale wzrasta ona na obszarach, gdzie częstość picia alkoholu, przez kobiety jest bardziej rozpowszechniona. Częstość występowania FAS wśród kobiet uzależnionych waha się w granicach 7-10%. Inne badania mówią, że ogółem na świecie występuje 1,9 przypadków FAS na 1000 żywych urodzeń. Są również badania, z których wynika, że ryzyko wystąpienia alkoholowego zespołu płodowego ciężarnych kobiet pijących dużo i systematycznie może sięgać nawet 50% urodzeń. Prawdopodobieństwo zwiększa się, jeżeli obok picia alkoholu, kobieta ciężarna pali papierosy, pije dużo kawy, bądź zażywa leki”( Bohdan T. Woronowicz, Alkoholizm jest choroba, PARPA, Warszawa 1998r.str.49-50).

Stwierdza się, iż około 6% dzieci urodzonych przez alkoholiczki rodzi się z alkoholowym zespołem płodowym. Niestety, jeżeli w rodzinie jest już dziecko obciążone FAS to ryzyko przyjścia na świat kolejnego dziecka z tym zespołem jest bardzo wysokie i wynosi ok.70%.

Warto wspomnieć, iż Abel i Sokol „oszacowali rozpowszechnienie FAS na 3,3 przypadków na 10 tyś. żywych urodzeń. Istnieje jednak prawdopodobieństwo, że częstość występowania FAS jest w znacznym stopniu niedostosowana z uwagi na trudność w postawieniu diagnozy oraz niechęć klinicystów do opatrywania matek i dzieci określonymi etykietkami” (Renata Durda, Badania nad dziećmi alkoholików, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2000, str.32).

Jedyną poradą dla przyszłych matek jest całkowita abstynencja, która warunkuje, iż ich potomstwo będzie zdrowe, a także proces  rozpowszechniania się  tego zespołu zmniejszy się.

Specyficzne skutki działania alkoholu w okresie prenatalnym.

            Dzieci z alkoholowym zespołem płodowym charakteryzują się głównie niskim wzrostem, anomaliami w budowie ciała, niedorozwojem umysłowym, a także stwierdza się u nich trudności behawioralne. Młodzież, a także jednostki dorosłe odznaczają się niskim wzrostem, niewielkim obwodem głowy, zniekształconymi rysami twarzy, choć mniej widocznymi niż w okresie dzieciństwa; iloraz inteligencji waha się przeważnie od 20-105. Osoby z Fas przeważnie charakteryzują się niskim poziomem koncentracji i uwagi, niezdolnością do samodzielnego dorosłego życia, uporem, często kłamią i oszukują, są nadmiernie podatne na wpływ rówieśników; są wyobcowane i samotne; skoncentrowane na sobie, zachowujące się "jak gdyby świat kręcił się wokół nich".

            Następnie pragnę opisać skutki działania alkoholu okresie prenatalnym w odniesieniu do wzrostu, budowy ciała, a także zajmę się rozwojem ośrodkowego układu nerwowego jednostki z FAS.

                                       Zaburzenia wzrostu

            Cechą charakterystyczną dzieci z alkoholowym zespołem płodowym są między innymi niedobory wzrastania w zakresie długości ciała i masy, rozpoczynające się w okresie prenatalnym i utrzymujące się po urodzeniu, mimo właściwego odżywiania – charakterystyczna jest niska urodzeniowa masa ciała, później – niska masa ciała w stosunku do wzrostu. Dzieci z tym zespołem są drobne w stosunku do swojego wieku. Jednak stwierdza się również, iż opóźnienie wzrostu zostaje częściowo wyrównane w okresie dojrzewania. Pozostaje tylko znaczące do 10 roku życia. „Relacja między ilością spożytego przez matkę alkoholu, a zaburzeniami wzrostu ma charakter liniowy (tzn. im więcej wypije matka w czasie ciąży, tym wyraźniejsze jest zahamowanie wzrostu dziecka)” (Renata Durda, Badania nad dziećmi alkoholików, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2000, str.35). Stwierdza się również, iż na wagę urodzeniową dziecka, obok ilości alkoholu, wpływ ma także czas trwania kontaktu płodu z alkoholem.

             „Jednakże czynniki środowiskowe oraz cechy indywidualne matki modyfikują relację między wzrostem dziecka, a działaniem na nie etanolu w okresie prenatalnym. W pracach prowadzonych w środowiskach zaniedbanych(…)stwierdzono, że kontakt    z alkoholem okresie prenatalnym wpływa negatywnie na wzrost dziecka również w późniejszej fazie jego życia, natomiast wyniki badań prowadzonych w grupach osób lepiej sytuowanych(…) pozwoliły stwierdzić, że zaburzenia wzrostu znikają, gdy dzieci stają się coraz starsze. W innej pracy stwierdzono, że kontakt z alkoholem wiązał się z obniżoną wagą urodzeniową, mniejszą długością ciała i obwodem głowy tylko u noworodków, których matki przekroczyły 30 rok życia.” (Renata Durda, Badania nad dziećmi alkoholików, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2000, str.35).

Anomalie w budowie ciała

U dzieci z alkoholowym zespołem płodowym charakterystyczne są rysy twarzy: płaska środkowa część twarzy, obniżenie nasady nosa, krótkie szpary powiekowe, szeroko rozstawione oczy, opadające powieki, fałdy nakątne, niedorozwój szczęki, mała żuchwa, wąska warga górna, płaska rynienka nosowo-wargowa. Stwierdza się, że tego typu anomalie morfologiczne pojawiają się, gdy alkohol działa w pierwszym trymestrze ciąży. Zniekształcenia w rysach twarzy jednak maleją w miarę dorastania jednostki.

Niedorozwój ośrodkowego układu nerwowego

„Dowodem na występowanie niedorozwoju ośrodkowego układu nerwowego u dzieci z FAS jest tendencja do opóźnionego rozwoju sprawności ruchowej i mowy oraz upośledzenia mowy i słuchu” (Renata Durda, Badania nad dziećmi alkoholików, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 2000, str.36).

„Narażenie płodu na działanie alkoholu jest główną przyczyną upośledzenia rozwoju lub całkowitego braku spoidła wielkiego, czyli pasma włókien nerwowych stanowiącego główne połączenie komunikacyjne między prawą i lewą półkulą mózgu.(…)W okresie płodowym komórki embrionalne, z których mają się rozwinąć neurony mózgu, namnażają się i przemieszczają do określonego miejsca w embrionie, gdzie dojrzewają, stają się zróżnicowanymi funkcjonalnie komórkami nerwowymi i ostatecznie tworzą połączenia z innymi komórkami mózgu według z góry ustalonego wzorca. Rozkładaniu się alkoholu towarzyszy wzrost wrażliwości komórek na uszkodzenie przez tzw. wolne rodniki. Takie uszkodzenie może doprowadzić do śmierci niektórych komórek mózgu w krytycznym dla rozwoju płodu pierwszym trymestrze ciąży” (Świat Problemów, miesięcznik poświęcony profilaktyce i rozwiązywaniu problemów alkoholowych, Warszawa, marzec 2002 nr.3, str.40).

Większość niemowląt z alkoholowym zespołem płodowym jest pobudzonych. Występują u nich trudności z jedzeniem, jest nadwrażliwa na bodźce. Może się pojawić hypertonia (zbyt duże napięcie mięśniowe) lub hypotonia (zbyt małe napięcie mięśniowe) lub jedno i drugie. Bardzo groźnymi cechami charakterystycznymi dla FAS są subtelne objawy uszkodzenia układu nerwowego będące rezultatem narażenia na działanie alkoholu w życiu płodowym.

Objawy te mogą wystąpić jako:

• deficyt uwagi;
• deficyt pamięci;
• nadaktywność;
• trudności z rozumieniem pojęć abstrakcyjnych (matematyka, czas, pieniądze);
• nieumiejętność rozwiązywania problemów;
• trudność w uczeniu się na błędach;
• słaba ocena sytuacji;
• niedojrzałe zachowanie;
• słaba kontrola impulsów.

Objawy te są skutkiem stałego, niezmiennego niszczenia mózgu i nie zawsze zależą od woli dziecka.

       „ Osoby poddane działaniu alkoholu w życiu płodowym mają trudności z:

• myśleniem abstrakcyjnym - abstrakcyjne myślenie stanowi niewidzialną podstawę funkcjonowania świata;
• myśleniem przyczynowo-skutkowym, wyobraźnią - osoby z FAS nie potrafią wyobrazić sobie tego, czego nie doświadczyły;
• uogólnianiem - brakuje im plastyczności w procesie myślenia, tak więc  jeśli zmieniasz część rutyny, musisz stworzyć całkowicie nową rutynę;
• czasem - poczuciem czasu, godziny, dopasowaniem pewnych czynności do określonych godzin, cykliczną naturą zjawisk;- pamięcią - zwłaszcza krótką”(strona:psychotekst.com/strona.php?nr=277).

            Młodzież i dorośli z zespołem FAS mają trudności z osiągnięciem pełnej niezależności, mają problemy behawioralne, do których możemy zaliczyć trudności  z koncentracją i uwagą - to jeden z typowych przejawów FAS. Mają kłopoty w szkole, problemy w utrzymaniu stałej posady, co przypuszczalnie jest związane z ich niskim ilorazem inteligencji. Wykazują niski poziom socjalizacji i umiejętności komunikowania się. Dzieci i dorośli z FAS są podatni na fizyczną, seksualną i emocjonalną przemoc. Bez wczesnej interwencji osoby takie mają szansę rozwinąć zaburzenia wtórne, takie jak choroby umysłowe, problemy z prawem, problemy szkolne, nadużywanie alkoholu i narkotyków, niepożądaną ciążą.

Autor: Jacek Olaszczyk